توسعه بوم گردی با هدف مشارکت مردم در صیانت از جنگل
زندگی در کره زمین با گیاهان آغاز شد و نخستین موجودات زنده زمین گیاهانی مثل خزه‌ها، جلبک‌ها و قارچ‌ها بودند.
سايت اميد(پديده)مينودشت از تدبير-پس از گذشت زمانی بسیار طولانی سرخس‌ها نیز در کنار خزه‌ها و جلبک‌ها شروع به رشد و نمو کردند اما در این دوره نیز حیوانی در کره زمین وجود نداشت چراکه وجود گازکربنیک در جو زمین مانع از زیست جانداران دیگر روی زمین می‌شد.
این جنگل‌ها بودند که با پوشش وسیع خود بر زمین، هوای کره زمین را تصفیه کرده و باعث به وجود آمدن انسان و حیوانات شدند. نه‌تنها پیدایش انسان بلکه ادامه حیات او نیز به جنگل‌ها و پوشش گیاهی وابسته است چراکه انتهای همه زنجیره‌های غذایی گیاهان هستند.
باوجود این انسان آرام‌آرام کمر به قتل خود بست و با استفاده بی‌رویه از جنگل‌ها، فعالیت‌های غیراستاندارد صنعتی و آلوده ساختن منابع طبیعی به سمت و سویی پیش رفت که زمین به همان وضعیت ناامن گذشته بازگردد.
اکنون طرح مدیریت چند منظوره جنگل‌های هیرکانی توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور و با همکاری برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و حمایت مالی صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) در ایران از حدود 2 سال و نیم پیش در 4 حوزه پایلوت جنگلی کشور آغاز به کار کرده است تا با اجرای برنامه‌های سازنده علاوه بر احیای جنگل‌های هیرکانی، فرهنگ قدردانی مردم از طبیعت را نیز زنده سازد.
یکی از دستاوردهای مورد انتظار طرح مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی که هم‌اکنون در حال اجرا است، جلب مشارکت مردمی و اجرای جنگلداری چندمنظوره جامعه محور است و در این راستا ارتقای آگاهی و بسیج جوامع محلی برای حفظ جنگل و بهره‌برداری پایدار از آن به‌عنوان نخستین اقدامات در دستور کار قرار دارد و بالاخره در سال‌جاری آنچه در منطقه بلیران مازندران - یکی از پایلوت‌های چهارگانه طرح مدیریت چندمنظوره - در رابطه با فصل گاوبانگی مشاهده شد، حاکی از مشارکت مثبت مردم در حراست از جنگل و حیات‌وحش آن بود.
گاوبانگی چیست؟
گاوبانگی که از اوایل شهریور ماه هر سال آغازشده و تا اواسط ماه مهر ادامه می‌یابد، همان زمان جفت‌گیری گوزن‌ها یا گاوهای کوهی است. در این فصل گوزن‌های نر برای نشان دادن قدرت خود نعره کشیده و صدای خود را در لابه‌لای درختان جنگل طنین‌انداز می‌کنند تا سایر گوزن‌های نر را از میدان به در کرده و ضمن در اختیار گرفتن قلمرو، گوزن‌های ماده را نیز از آن خود کنند.
با طنین‌انداز شدن صدای گوزن‌های نر، شکارچیان نیز دست‌به‌کار شده و با تقلید صدای گوزن‌ها برای آنها دام می‌نهند. در همین حال محیط‌بانان سازمان حفاظت محیط زیست نیز در این فصل چادرهای گاوبانگی را برای مراقبت شبانه روزی از این جانور زیبا در ارتفاعات برپا می‌کنند تا مانع فعالیت شکارچیان شوند اما امسال در حوزه بلیران، مردم محلی نیز به کمک محیط‌بانان آمدند تا از گونه باارزش مرال یا همان گوزن‌های قرمز محافظت کنند.
با این حال مشارکت مردم تنها مختص منطقه بلیران نیست و در سایر حوزه‌های پایلوت نیز تا حدودی افزایش‌یافته است. الهام شهمرادی از مردم محلی حوزه چهل چای استان گلستان است که یکی از مناطق پایلوت طرح مدیریت چندمنظوره جنگل محسوب می‌شود. شهمرادی معتقد است در آغاز طرح، مشارکت مردم محلی در محافظت از جنگل اندک بوده است اما به‌مرور و با مشاهده نتیجه کار، مردم به طرح اعتماد کردند و مشارکت بیشتری را از خود بروز دادند.
رونق پارچه بافی در بین جنگل نشینان شمال
به گفته شهمرادی، مردم منطقه چهل چال از شرایط مالی خوبی برخوردار نیستند اما با شروع فعالیت‌های طرح در چهل چای، درآمد برخی از آنها بهتر شده است.
شهمرادی در این رابطه می‌گوید: تا پیش از شروع کار طرح، پشم از مواد بی‌ارزشی به‌حساب می‌آمد که به‌عنوان زباله دور انداخته می‌شد اما طرح مدیریت چندمنظوره باعث شد از پشم، پارچه‌های محلی یا اشیای شبیه به آن برای مردم منطقه درآمد ایجاد شود. مسئولان طرح با نشان دادن محصولات مناطق مختلف کشور و تشویق بومیان چهل چای به آنان این باور را در آنان ایجاد کردند که می‌توان با همین چیزهای ساده ایجاد درآمد کرد. مردم شروع به ساخت پادری، کیف‌های نمدی، کیف موبایل، پاپوش‌های نمدی، کیف‌های دوشی، جواهرات نمدی، جعبه دستمال‌کاغذی و نظایر آن کردند و آنها را به فروش رساندند.
وی ادامه می‌دهد: مسئولان طرح به مردم نمایشگاه‌های مرتبط را معرفی کردند تا در آنها محصولات خود را به نمایش بگذارند. علاوه بر این از زمان آغاز به کار طرح مسئولان محلی و میراث فرهنگی چهل چای نیز فعال‌تر شدند. البته هنوز در امر بازاریابی و فروش با مشکل مواجه هستیم اما شرایط واقعاً از گذشته بهتر شده است.
برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای مردم بومی نیز از دیگر فعالیت‌های این طرح در جهت جلب مشارکت ساکنان مناطق جنگلی است. در این کارگاه‌ها تلاش می‌شود از خانوارهای ساکن روستا حداقل یک نفر در کارگاه حضورداشته باشد و در قالب بازی، فعالیت‌های گروهی، بحث و نمایش فیلم به بیان اهمیت جنگل، مفهوم جنگلداری اجتماع‌محور، رعایت اصول مشارکت و عدالت، فهرست حقوق، مسئولیت‌ها و منافع ناشی از مدیریت جنگل برای جوامع محلی پرداخته می‌شود.
اکوتوریسم، راهکار مهم در حفاظت از جنگل
در بحث حفاظت از جنگل و حیات‌وحش دو رویکرد وجود دارد؛ یکی از این رویکردها روش سنتی حفاظت است که وجود جوامع روستایی و بومی ساکن حاشیه یا داخل مناطق جنگلی را تهدیدی جدی برای بقای آن تلقی می‌کند و تاکنون ناکارآمدی و غیرقابل اجرا بودن خود را به کرات ثابت کرده است. رویکرد دوم که حدود 3 دهه پیش مطرح شد، از این قرار است که مردمان بومی به دلیل همجواری و مداومت در تعامل با جنگل‌ها، دانش تجربی ارزنده‌ای به دست آورده‌اند و بنابراین برنامه‌های حفاظتی بدون یاری‌گرفتن از آنان امکان‌پذیر نخواهد بود.
در رویکرد مشارکتی حفاظت از جنگل، یکی از راهکارهایی که مدنظر قرار دارد اکوتوریسم یا بوم گردی است. اکوتوریسم گونه‌ای از گردشگری است که طی آن گردشگران برای بازدید از مناطق طبیعی نامسکون و دست‌نخورده سفر می‌کنند و در این اثنا جوامع محلی اطراف این مناطق نیز از قِبل گردشگران کسب درآمد می‌کنند. بسیاری از کشورها بخش هنگفتی از درآمد خود را از بوم گردان خارجی تأمین می‌کنند اما در ایران هنوز این نوع معیشت جا نیفتاده است.
یــکـــــــــی ازمــهــــــم‌تـــــریـــن هدف‌گذاری‌های طرح مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی، تدوین و اجرای مشارکتی برنامه‌های مدیریت جنگل در حوزه‌های جنگلداری چند منظوره جامعه محور با تأکید بر توسعه معیشت‌های جایگزین است که اکوتوریسم نیز در آن نقشی بسزا دارد. اکوتوریسم اگر با رعایت تمامی ملاحظات محیط زیست و ظرفیت برد مناطق جنگلی باشد با ایجاد درآمد جایگزین و نسبتاً پایدار برای مردم محلی، ارزش‌های جنگل و محیط زیست را در چشم آنان جلوه‌گر می‌کند؛ مضاف بر اینکه از دانش و شناخت بومی آنها نیز در این مسیر استفاده می‌شود.
شهـــــربانـــو طــــوسی ساکن یکی از روستاهای چهل چای مینودشت معتقد است طرح مدیریت چندمنظوره جنگل در امر گردشگری، صنایع‌دستی و آبخیزداری فعال بوده اما هنوز تا رسیدن به مقصد نهایی فاصله‌ای بسیار وجود دارد.
به گفته طوسی، مردم ساکن در حوزه چهل چای هنوز به آن حس همکاری که مدنظر است نرسیده‌اند و لازم است تغییرات بیشتری در وضعیت معیشتی و شغلی آنها اتفاق بیفتد تا در حفاظت از جنگل ها و محیط زیست بخوبی مشارکت کنند.
طوسی با اشاره به فعالیت‌های بوم گردی طرح مدیریت چندمنظوره جنگل اظهار می‌کند: این طرح تاکنون چند تور گردشگری طبیعی یا همان اکوتوریسم فراهم کرده و به چهل چای آورده است. مردم محلی با حضور گردشگران در منطقه کسب درآمد و سود جستند و تجربه خوبی کسب کردند اما هنوز فعالیت‌های بوم گردی وسعت نیافته و این امر نیازمند کار و زمان بیشتری است.
